Tam Thất – Panax Notoginseng, Araliaceae

Tên khác: Kim bất hoán, Sanchi ginseng

Tên khoa học: Panax notoginseng (Burkill) F. H. Chen., Araliaceae (họ Ngũ gia bì).

Mô tả cây: Cây thân thảo, sống lâu năm. Thân cao từ từ 30-50cm, mọc hàng năm. Lá mọc vòng 3-4 lá kép chân vịt, mỗi lá kép mang từ 3-7 lá chét hình mác dài, mép lá có răng cưa. Hoa tự là tán đơn, mọc ở ngọn thân. Hoa nhỏ màu lục. Quả mọng hình thận, khi chín có màu đỏ, trong có 2 hạt hình cầu, màu trắng. Rễ nạc phình thành củ, vỏ láng và màu vàng xanh nhạt đến vàng nâu, dài khoảng 2-4 cm, đường kính khoảng 1-2 cm, vị đắng.

Bộ phận dùng, thu hái và chế biến: Rễ củ (Radix notoginseng) thu hái vào cuối thu, đầu đông sau năm thứ 3. Rễ củ có hình dạng thay đổi, hình trụ hay hình chùy. Mặt ngoài màu vàng xám nhạt, có khi được đánh bóng, trên mặt có những vết nhăn dọc rất nhỏ. Trên một đầu có những bướu nhỏ là vết tích của rễ con, phần dưới có khi phân nhánh. Trên đỉnh còn vết tích của thân cây. Chất cứng rắn, khó bẻ, khó cắt. Khi đập vỡ, phần gỗ và phần vỏ dễ tách rời nhau. Mặt cắt ngang có lớp vỏ màu xám nhạt, có những chấm nhỏ màu nâu (ống tiết), phần gồ ờ trong màu xám nhạt, mạch gỗ xếp hình tia tỏa tròn. Mùi thơm nhẹ đặc biệt, vị đắng sau hơi ngọt.

Nụ hoa (Flos notoginseng) và lá (Folium notoginseng) cũng được dùng.

Thành phần hóa học: Rễ củ Tam thất có thành phần chính là saponin (thuộc nhóm dammaran đặc trưng bởi các ginsengosid và notoginsenosid) và polysaccharid. Ngoài ra còn có các flavonoid, phytosterol, polyacetylen, tinh dầu.

Nụ hoa có saponin (nhóm dammaran có cấu trúc 20(S)‐protopanaxadiol và 20(S)‐protopanaxatriol), flavonoid, tinh dầu.

Công dụng và cách dùng: Tam thất có tác dụng cầm máu; được dùng để chữa thổ huyết, chảy máu cam, ứ huyết sưng đau… còn dùng để tăng lực giống như Nhân sâm, đặc biệt tốt cho phụ nữ sau khi sanh; dùng dưới dạng thuốc sắc, hoặc thuốc bột, hoặc hầm với gà.

Hoa được dùng dưới dạng trà thuốc với công dụng hạ nhiệt, mát gan, viêm họng, khan tiếng.