Thạch Toán – Lycoris Radiata (L’Hér.) Herb

Mô tả

• Cây thảo, sống nhiều năm. Thân hành hình cầu, đường kính 4 – 5 cm, bao bọc bởi những vảy mỏng màu nâu nhạt.
• Lá mọc ốp vào nhau, hình dài, dài 30 – 40 cm, rộng 1 – 2 cm, gốc có bẹ, đầu nhọn.
• Cụm hoa hình cầu mọc trên một cán dài 25 – 50 cm, mo gồm hai mảnh hình mác, màu nâu nhạt; hoa màu vàng sẫm, lá đài và cánh hoa giống nhau, lượn sóng họp thành hình phễu, có ống hơi dài hơn bầu, màu lục nhạt; nhị không đều, màu vàng nhạt, chỉ nhị dài hơn bao phấn; bầu hình trung thuôn, màu xám nhạt.
• Quả ít gặp.
• Mùa hoa: tháng 8 – 9.

Phân bố, sinh thái

Chi Lycoris Herb. trên thế giới có khoảng 20 loài, phân bố rải rác từ Myanma sang Trung Quốc, Triều Tiên và Nhật Bản; riêng ở Việt Nam mới biết có 2 loại là cây thạch toán trên và cây Tỏi trời (Lycorisaturea) (Nguyễn Thị Đỏ, 2007).

Ở nước ta, thạch toán chủ yếu được trồng làm cảnh rải rác ở một vài địa phương thuộc vùng núi phía Bắc, như Sa Pa, Bát Xát (tỉnh Lào Cai), thị xã Lạng Sơn (Lạng Sơn), thị xã Cao Bằng (Cao Bằng) và Đà Lạt (Lâm Đồng). Cũng ở những địa phương này có thể gặp cây mọc trong trạng thái hoang dại. Tuy nhiên, theo Nguyễn Thị Đỏ (2007), loài cây này cũng có mọc tự nhiên ở rừng ẩm núi đá vôi, nhưng không chỉ rõ ở địa phương nào.

Thạch toán là loài cây thảo sống nhiều năm, ưa ẩm, hơi chịu bỏng và ra vùng có khí hậu mát quanh năm.

Bộ phận dùng

Thân hành.

Thành phần hoá học

• Theo B.N.Sastri 1962, thân hình cây thạch toán chứa tối thiểu 9 alcaloid trong đó có lycorin. Ngoài ra, còn có tinh bột, dihydrolycorin [The Wealth of India, vol. VI, 1962, 1999]. Thân hình có một biglucofructan, chất này nếu đem thuỷ phân sẽ cho fructose, fructotriose, fructotetrose và fructopentose.
• Từ hoa cây thạch toán, Kihara Masaru et al.. 1991, đã chứng minh hoa cây thạch toán chứa hippeastrin N – oxyd cùng với nhiều alcaloid khác là galanthamin N – oxyd, lycoramin N – oxyd, galanthamin, lycoramin, hippeastrin, O- methyllycorenin N – oxyd, homolycorin N – oxyd, homolycorin, cùng với các chất dipalmitoylphosphatidylcholi và 1- palmitoyl – 2 – linoleoylphosphatidylcholin (CA. 116. 1992: 3552 f).
• Thân rễ có radiatin.

Tác dụng dược lý

Tác dụng chống ung thư:

• Các thí nghiệm in vitro và in vivo chỉ rằng, lycorin (một hoạt chất được phân lập từ thân hành của thạch toán) có khả năng ức chế sự phân huỷ đường (glycolysis) của các tế bào u báng Ehrlich ở chuột cống trắng, ức chế sự phát triển và làm tiêu tế bào u.
• Lycorin cũng đã được chứng minh trên thực nghiệm có tác dụng ức chế tế bào ung thư gan dòng AH130 và tế bào sarcoma yoshida, đặc biệt là trên tế bào sarcoma 180 ở chuột nhắt trắng.

Tác dụng hạ huyết áp của lycorenin và cơ chế tác dụng:

• Lycopenin (một alcaloid được phân lập từ thân hành cây thạch toán) có tác dụng hạ huyết áp và giảm nhịp tim ở chuột cống trắng khi tiêm tĩnh mạch liều 1 – 10 mg/kg. Mức độ tác dụng phụ thuộc vào liều dùng.

Tác dụng trên hệ thần kinh:

• Thạch toán là một cây thuốc đã được dùng từ lâu đời trong y học cổ truyền Ayurvedic của Ấn Độ và y học cổ truyền Trung Quốc để điều trị rối loạn nhận thức. Từ thân hình cây thạch toán, đã phân lập được lycorin, galanthamin là những alcaloid có tác dụng ức chế cholinesterase nên cát thiện được trí nhớ, chống sa sút trí tuệ và được dùng trong bệnh Alzheimer (Howes et al., 2005)

Tác dụng kích thích tuyến yên và thượng thận:

• Thạch toán có tác dụng kích thích tuyến hậu yên tiết ra hormon chống bài niệu (ADH: antidiuretic hormone) và kích thích tuyến thượng thận tăng tiết corticosteron. Thạch toán có tác dụng chống viêm và kích thích co tử cung. Thạch toán cũng có tác dụng gây nôn, nhưng nhẹ hơn so với morphin.

Tác dụng kháng virus dòng coronavirus:

• Trên 200 dịch chiết từ dược liệu Trung Quốc đã được sàng lọc tác dụng kháng virus trên coronavirus gây hội chứng hô hấp cấp nặng (SARS: Severe Acute Respiratory Syndrome). Kết quả cho thấy, 4 trong số 200 dịch chiết này có thể hiện hoạt tính kháng virus từ mức vừa phải đến mạnh trên coronavirus SARS với nồng độ có hiệu quả 50% (EC50) là từ 2.4 + 0,2 đến 88,24 + 7,7 ug/ml, trong số 4 dịch chiết này, thì dịch chiết của thạch toán có tác dụng mạnh nhất. Để xác định thành phần hoạt chất trong dịch chiết thạch toán, đã tiến hành phân lập, tinh chế một số chất rồi thử nghiệm MTS.
• Kết quả chỉ ra rằng bổn dịch chiết thảo mộc đặc biệt là dịch chiết thạch toán và lycorin là những ứng cử viên để phát triển thuốc mới chống coronavirus SARS để điều trị SARS (Li Sy et al., 2005).

Tính vị, công năng

Thạch toán vị cay, ngọt, tính ấm, có độc; có công năng giải sang độc, nhuận phế, chỉ khái, tiêu thũng, sát trùng gây nên.

• Theo tài liệu Trung Quốc, sách “Cương mục” và sách “Toàn quốc trung thảo dược hội biên” đều ghi: thạch toán vị cay, ngọt, tính ôn, có độc; sách “Bản thảo đồ kinh” ghi: vị cay, tính ôn, có độc; còn sách “Tân hoa bản thảo cương yểu” ghi: vị cay, tính bình, có độc.
• Thạch toán có công năng khư đàm, giải độc, thanh ung thũng, lợi niệu, sát trùng, gây nôn.

Công dụng

• Thạch toán (thân hành) được dùng để long đờm, hạ sốt, trẻ em bị chứng yếu cơ, tê liệt. Ngày dùng 1 – 3g sắc uống, hoặc nghiền thành bột uống.
• Dùng ngoài trị sang độc, bỏng, vảy đầu. Lấy thân giã nát, đắp.