Mạn Kinh – Vitex Trifolia, Lamiaceae

Tên khác: Đẹn ba lá, Quan âm

Tên khoa học: Vitex trifolia L., Lamiaceae (Họ Hoa môi).

Mô tả cây: Cây nhỏ hay nhỡ, có mùi thơm cao tới 6 m, cành non vuông, có lông xám. Lá có 3-5 lá chét, lá chét hình trứng, gốc tròn, đầu tù hoặc hơn nhọn, mép nguyên, mặt trên nhẵn và đen lại khi khô, mặt dưới phủ đầy lông trắng, lá chét giữa lớn hơn, lá vò ra có mùi thơm; cuống lá dài 1-3 cm.

Cụm hoa là một chùy tận cùng, đôi khi có lá ở gốc, có lông dày; mang nhiều xim mọc đối, mỗi xim có 2-3 hoa màu tím nhạt; lá bắc nhỏ hình dải; đài hình chuông, có lông trắng, 5 răng nhỏ đều; tràng hình trị có lông ở mặt ngoài, môi trên có 2 thùy ngắn, môi dưới 3 thùy, thùy giữa lớn hơn 2 thùy bên; nhị 4, thò ra ngoài. Quả hạch tròn, có rãnh nhỏ. Mùa hoa quả tháng 5-7.

Bộ phận dùng, thu hái và chế biến: Quả chín (FrutusViticis) thu hái vào mùa thu, phơi hay sấy khô, dùng sống hoặc sao qua. Quả có hình dáng rất đặc biệt: hình cầu đường kính 5-6 mm, mặt ngoài màu nâu đỏ, hơi xám đen, phủ một lớp phấn màu trắng tro. Trên đỉnh có lỗ hơi lõm xuống, phía cuống có đài tồn tại chia 5 hay 2 thùy.

Thành phần hóa học: Quả chứa tinh dầu là các diterpen (vitexilacton, previtexilacton, vitexifolin), sesquiterpen; acid phenol và các flavonoid (vitexin).

Lá cũng có chứa tinh dầu, flavonoid.

Công dụng và cách dùng: Quả dùng trị cảm sốt, đau đầu, phong thấp, tiêu chảy, lỵ; dùng ngoài trị ghẻ ngứa.

Ghi chú: Vùng ven biển thường gặp loài phụ Vitex trifolia L. subsp. litoralis Steenis (Vitex rotundifolia L.f., Vitex ovata Thunb.) với tên gọi là Quan âm biển.

Chi Vitex trước đây được xếp vào họ Verbenaceae (Họ Cỏ roi ngựa), theo quan niệm mới được xếp vào Lamiaceae.