Mã Đề – Plantago Major, Plantaginaceae

Tên khác: Xa tiền, Mã đề thảo

Tên khoa học: Plantago major L., Plantaginaceae (họ Mã đề).

Mô tả cây: Cây thảo, sống dai. Thân rất ngắn. Lá mọc ở gốc thành hoa thị, có cuống dài. Phiến lá nguyên, hình trứng 12 × 8 cm, có 5-7 gân chính hình cung chạy dọc theo phiến rồi đồng quy ở gốc và ngọn phiến lá. Hoa mọc thành bông có cuống dài; hoa đều lưỡng tính, 4 lá đài xếp chéo hơi dính nhau ở gốc; tràng màu nâu, khô xác, tồn tại, 4 thuỳ xen kẽ với các lá đài; bốn nhị thò ra ngoài; chỉ nhị mảnh dài gấp tràng 2 lần; bầu trên, 2 ô. Quả hộp, có 8-13 hạt, vỏ ngoài của hạt hoá nhầy khi gặp nước.

Bộ phận dùng, thu hái và chế biến: Toàn cây (HerbaPlantaginis) Lá (Folium Plantaginis) và hạt (Xa tiền tử – Semen Plantaginis). Hái lá lúc cây sắp ra hoa hay đang ra hoa. Nếu lấy hạt thì thu hái quả già, giũ lấy hạt, phơi hay sấy khô.

Thành phần hóa học: Toàn cây chủ yếu chứa chất nhầy; iridoid (aucubosid, catalpol); flavonoid (apigenin, quercetin, scutellarein, baicalein, hispidulin, nepitrin…). Ngoài ra còn có acid hữu cơ (acid cinnamic, p-coumaric, ferulic, cafeic, chlorogenic), carotenoid, vitamin K, C. Trong hạt có alkaloid (boschianin) và acid boschniakinic.

Công dụng và cách dùng: Lá và hạt đều được dùng trị ho, viêm họng, viêm phế quản, viêm thận, viêm bàng quang, sỏi tiết niệu, bí tiểu, tiểu ra máu, chảy máu cam, nôn ra máu. Ngoài ra còn dùng viêm mắt, tiêu chảy, hen suyễn. Dùng ngoài trị dị ứng da, áp xe, bỏng… Mã đề được sử dụng làm thuốc lợi tiểu, hạ huyết áp, thanh nhiệt, trừ đờm. Dùng dạng sắc phối hợp với Cỏ tranh, Râu bắp, Mía lau, Thuốc giòi. Hạt chữa táo bón, kiết lỵ.