Nha Đảm Tử – Brucea javanica, Simaroubaceae

Tên khác: Sầu đâu rừng, Sầu đâu cứt chuột, Xoan rừng, Khổ sâm cho hạt, Khổ sâm nam.

Tên khoa học: Brucea javanica (L.) Merr., Simaroubaceae (họ Thanh Thất)

Mô tả cây: Cây nhỏ, mọc thành bụi, cao 1-2 m. Thân mềm, lúc non có lông, sau nhẵn và có màu nâu nhạt. Lá mọc so le, kép lông chim lẻ, gồm 7-9 lá chét, mép khía răng cưa, hai mặt có lông mềm. Hoa đơn tính khác gốc, mọc thành chùm xim dài 20-30 cm. Quả hạch, hình bầu dục, khi chín có màu đen; hạt hình trứng dẹt, màu nâu đen, có vị rất đắng.

Bộ phận dùng, thu hái và chế biến: Quả, gọi là Nha đảm tử (Fructus Bruceae), là những quả già được phơi khô, màu đen, vỏ nhăn nheo.
Dược liệu là quả nhỏ hình trứng hay trái xoan. Mặt ngoài màu đen hoặc nâu. Trên mặt vỏ quả có những nếp nhăn hình mạng với các ô có hình đa giác không đều, cả hai mặt đều có gân rõ, đỉnh quả nhọn, đáy có vết cuống quả, vỏ cứng và giòn. Hạt hình trứng, mặt ngoài màu trắng hoặc trắng ngà, có vân lưới, vỏ hạt cứng mỏng, mặt trong vỏ hạt màu vàng, nhẵn bóng, nhân hạt (gồm nội nhũ và cây mầm) màu trắng kem, có dầu, không mùi, vị rất đắng.

Thành phần hóa học: Toàn cây chứa các hợp chất quassinoid (bruceantin, bruceantarin, brusatol, brucein A-H), triterpenoid. Hạt còn có chứa nhiều dầu béo.

Công dụng và cách dùng: Trị kiết lỵ amib, sốt rét, trùng roi, giun đũa. Nếu muốn giảm độc tính thì dùng nhân hạt đã ép loại bỏ dầu.
Theo kinh nghiệm dân gian quả Sầu đâu rừng dùng làm thuốc đắp trị mụn nhọt, bệnh nấm da, giun, trĩ, lách to. Hạt và dầu hạt trị mụn cóc và chai chân tay.
Thường bóc vỏ quả, lấy nhân hạt, ép bỏ dầu (gây nôn mạnh), giã nát hạt cho vào nang rỗng hoặc dùng long nhãn bao bên ngoài cho khỏi đắng rồi nuốt với tác dụng trị kiết lỵ, sốt rét.

Chú ý: Vị Nha đảm tử độc nếu uống quá liều có thể gây đau bụng, nôn mửa, kém ăn. Không dùng cho phụ nữ có thai hoặc trẻ em.
Tránh nhầm với các cây:

• Sầu đâu – Azadirachta indica Juss. f. Meliaceae (họ Xoan),
• Xoan – Melia azedarach L. Meliaceae (họ Xoan),
• Khổ sâm Bắc bộ – Croton tonkinensis Gagnep. Euphorbiaceae (Họ Thầu dầu)
• Khổ sâm (Dã hoè) – Sophora flavescens Ait. Fabaceae (họ Đậu).